Ranga języka polskiego w szkole jest ogromna. Język polski to nie tylko znajomość poezji, prozy, autorów i ich dzieł, ale także staranna i poprawna wymowa.
Dziecko przychodzące do szkoły powinno mieć opanowaną poprawną wymowę całego zasobu głoskowego języka polskiego. Jednak często tak nie jest, a zdarza się, że kłopoty te ciągną się za dzieckiem w dalszych klasach. Dziecko takie ma trudności z czytaniem i pisaniem, są tzw. dzieci dyslektyczne. Od kilku lat obserwuje się wzrost liczby dzieci mających problemy z poprawną wymową. Z różnych przyczyn (niezależnych od nauczyciela) dzieci te nie są poddawane koniecznej terapii logopedycznej. W większości przypadków dzieciom tym mogą pomóc rodzice systematycznie stosując rozmaite ćwiczenia służące rozwojowi, doskonaleniu i korygowaniu mowy dziecka. Ćwiczenia te są bardzo proste dlatego podaję je tu, gdyż, każdy rodzic może je samodzielnie wykorzystać. Wymagają one jedynie wytrwałości i systematyczności, aby można było osiągnąć spodziewane efekty.
Podstawową pracą logopedyczną z ogółem dzieci są zajęcia ortofoniczne, które prowadzi się już w przedszkolu, można je pogrupować na cztery rodzaje działań:
I. Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne.
II. Ćwiczenia oddechowe.
III. Ćwiczenia rytmizujące.
IV. Ćwiczenia słuchu fonematycznego.
I. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych mają na celu wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg i podniebienia. I tak z dziećmi 3-5 letnimi ćwiczenia wymowy prowadzi się w formie zabaw dydaktycznych. Natomiast ćwiczenia dykcji, wyraźnej mowy, pauz, akcentowania uczą się dzieci wskutek osłuchania się z wyrazistą, dźwiękowo poprawną mową dorosłych oraz przez ćwiczenia oddechowe, recytowanie wierszy i śpiew.
Oto przykłady ćwiczeń usprawniających narządy artykulacyjne, które trzeba przeprowadzać już z dziećmi w wieku przedszkolnym. Wszystkie te ćwiczenia dziecko wykonuje przed lustrem, aby mogło widzieć efekty swojej pracy.
Wysuwanie języka - język wąski i szeroki. Kierowanie języka w kąciki ust: w prawo i w lewo - przy szeroko otwartych ustach. Unoszenie języka na górną wargę - język szeroki i wąski (usta szeroko otwarte). Ćwiczenia wykonujemy bez pomocy dolnej wargi. Unoszenie języka za górne zęby i cofanie go do podniebienia miękkiego. Dotykanie językiem zębów trzonowych górnych i dolnych. Dotykanie językiem poszczególnych zębów - po kolei. Język w przedsionku jamy ustnej - oblizywanie zębów ruchem okrężnym. Oblizywanie warg ruchem okrężnym - usta szeroko otwarte. Mlaskanie czubkiem języka, mlaskanie środkiem języka. Przyssanie języka do podniebienia przy szeroko otwartych ustach.
Ćwiczenia te należy prowadzić tak długo dopóki dziecko nie będzie umiało położyć języka ściśle tam gdzie chce z dostateczną szybkością i dokładnością.
Szerokie otwieranie ust i zamykanie. Wysuwanie warg do przodu, rozchylanie warg. Ruchy wysuwania i rozchylania wykonuje się naprzemiennie. Złączanie warg płasko. Rozciąganie warg poprzez cofnięcie kącików ust. Układanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną. Wysuwanie warg do przodu, następnie ściąganie i przesuwanie w kąciki ust w prawo i w lewo. Wykonywanie ruchów okrężnych. Dolną wargą zasłonić dolne zęby; górną - górne zęby. Dmuchanie przez złączone wargi, lekko wysunięte do przodu, parskanie i cmokanie. Wymawianie samogłosek: i, ó, a następnie a, e, i, o, y, z zachowaniem kolejności. Powyższe ćwiczenia są podane schematycznie, w formie ścisłej, ale można też prowadzić je w formie zabawowej lub zadaniowej, co jest przystępniejsze dla małych dzieci, np. oblizujemy się jak kotek po wypiciu mleka lub miś po zjedzeniu miodu, liczymy językiem ząbki górne i dolne, ssiemy cukierka, próbujemy smak zupy.
Dopiero po wyćwiczeniu języka i warg można przejść do ćwiczeń na spółgłoskach, grupach spółgłoskowych i trudnych wyrazach.
Oto przykłady ćwiczeń usprawniających narządy artykulacyjne w formie zabawowej, przeznaczonych dla dzieci w wieku 6-9 lat.
Opuszczanie i unoszenie szczęki dolnej przy zamkniętych wargach i przy otwartych wargach. Naśladowanie ruchów żucia. Wysuwanie szczęki dolnej jak najbardziej do przodu. Ruchy szczęki na boki (z zaznaczeniem pozycji środkowej).
Nadymanie policzków (bez wypuszczania powietrza i z wypuszczaniem powietrza). Nadymanie policzków na zmianę, raz lewego, raz prawego - przesuwanie powietrza z jednej strony jamy ustnej na drugą przy zwartych wargach. Wciąganie policzków do jamy ustnej. Zaokrąglanie i spłaszczanie warg. Cmokanie przy różnym układzie warg. Przesadna artykulacja samogłosek w kolejności: a, e, i, o, u, y.
Wysuwanie języka na zewnątrz i cofanie w głąb jamy ustnej. Unoszenie języka na górną wargę (język szeroki i wąski). Masaż języka zębami. Oblizywanie warg. Liczenie zębów. Kierowanie języka w kąciki warg. Mlaskanie i cmokanie językiem.
II. Ćwiczenia oddechowe mają na celu pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony, wydłużanie fazy wydechowej, a także zapobieganiu arytmii oddechowej, mówieniu na wdechu, kolizji między rytmem oddychania, a strukturą wypowiedzi.
Z dziećmi w wieku 3-5 letnimi można je przeprowadzać w następujący sposób: zdmuchiwania świecy, wprawiania w ruch lekkich przedmiotów za pomocą dmuchania. Puszczanie baniek mydlanych. Zdmuchiwanie kawałka papieru z gładkiej lub chropowatej powierzchni. Dmuchanie do zawieszonej na nitce kulki z waty lub innego przedmiotu. Chłodzenie zupy na talerzu. Zdmuchiwanie mlecza. Odtajanie zamarzniętej szyby. Naśladowanie lokomotywy (fff lub szszsz), wypuszczanie powietrza z balonika (ssss).
Ćwiczenia ruchowe dwufazowe; jedna faza wdech, druga faza wydech. Parskanie wargami (brrr, prrr). Gwizdanie na jednym tonie. Wybrzmiewanie spółgłosek w, f, s, z, sz, ż. Liczenie na jednym wydechu, powtarzanie zdań na jednym wydechu. Powtarzanie zdań szeptem. Śmiech wesoły, beztroski, gwałtowny, cichy, lekki, tłumiony oraz naśladowanie śmiechu różnych ludzi: wiedźmy, kobiety, mężczyzny, dziewczynki, chłopca.
Podane ćwiczenia oddechowe można przeprowadzać także wśród dzieci w wieku 6-9 lat, wzbogacając je jedynie o trudniejsze ćwiczenia dwufazowe np. koszenie trawy (wyprost - wdech, skręt - wydech), rąbanie drzewa, zrywanie owoców z wysokiego drzewa, podawanie cegieł, piłek z rąk do rak, podawanie wiader wody do pożaru itp. Do tych ćwiczeń doliczyć należy naśladowanie głosów zwierząt, ptaków połączone z przeciąganiem dźwięków np. , miauuu, beee, ko-ko, kwa-kwa, hau-hau, miau-miau itp.
II. Innym rodzajem działania logopedycznego są ćwiczenia rytmizujące. Są one bardzo pomocne w pracy nad doskonaleniem i korektą mowy, szczególnie dla dzieci, których rozwój psychoruchowy nie przebiega prawidłowo. Dzieci te cechuje słabe poczucie rytmu i niezborność ruchowa. Znajduje to swoje odbicie w mowie dziecka, gdyż mowa jest aktem ruchowym. Pracując nad mową dziecka trzeba stosować ćwiczenia nie tylko ograniczone ściśle do narządów mowy (ćwiczenia oddechowe czy artykulacyjne), ale także ćwiczenia ogólne, które doskonaląc motorykę będą wspierać ten narząd w jego funkcji ruchowej. Ćwiczenia rytmizujące prowadzi się wśród wszystkich wyżej wymienionych dzieci, ale także w szkole poświęca się na to czas na zajęciach muzycznych i motoryczno - ruchowych. Są to różnego rodzaju ćwiczenia ruchowe przy akompaniamencie muzyki, zabawy ze śpiewem itp.
IV. Słuch fonematyczny to zdolność precyzyjnego słyszenia i różnicowanie dźwięków mowy. Dziecko musi wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach sylaby, w sylabach głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie. Musi też odróżnić poszczególne głoski dźwięczne od bezdźwięcznych. Ma to znaczenie dla formy i treści wyrazów (np. koza-kosa. domek-Tomek). To dotyczy także różnicowania takich głosek jak: r-1. s-sz, z-ż, c-cz (rak-lak, kasa-kasza). Naturalny trening słuchu fonematycznego rozpoczyna się bardzo wcześnie, niemowlę rozpoznaje głos matki, reaguje na melodię wyrazów, a w drugim półroczu życia różnicuje dźwięki i naśladuje je.
Z dziećmi w wieku 3-5 lat prowadzi się ćwiczenia słuchowe, które polegają na porównywaniu różnych głosów (np. zwierząt, pojazdów), naśladowaniu tych głosów, wyodrębnianiu głoski w wyrazie, wyrazów w zdaniu, głosek w nagłosie;
kolejne wymawianie dźwięków w wyrazie, wyodrębnianie dźwięków w środku wyrazów, wyróżnianie łatwiejszych zgłosek, dokonywanie analizy i syntezy prostych wyrazów: mama, tata, kot, dom, las oraz łatwych imion dzieci.
Podane ćwiczenia można przeprowadzać wśród dzieci młodszych, podnosząc ich stopień trudności. Ponadto należy uwzględnić rozróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej, np. sanki-szanki, szafa-safa, kawa-tawa. Dziecko ma określić, kiedy mówimy dobrze, a kiedy źle.
Głównym celem ćwiczeń ortofonicznych jest wyrazista wymowa, odpowiednia intonacja, zmiana siły i tempa mówienia, stosowanie pauz - słowem poprawna artykulacja, czyli wymowa oraz poprawa techniki czytania.
Oto kilka przykładów na utrwalenie prawidłowej wymowy. Zabawa ”Na wycieczce" - dzieci naśladują szelest liści pod stopami, rechot żab, szum wiatru, krakanie wrony, bzykanie osy, syk gęsi. Zabawa „w listonosza", który przynosi listy dla dzieci, których imiona zaczynają się od wyraźnej głoski. Naśladują odgłosy pracy (ciach, buch), odgłosy np. samolotu, pociągu. Wyszukują obrazek zaczynający się na podaną głoskę spośród ilustracji.
Ćwiczenia słuchowe dla dzieci starszych wiążą się już ścisłe z mowa, obejmując wydzielanie wyrazów w zdaniu, w wyrazach, głosek, gdyż są one podstawą do nauki czytania i pisania. Generalnie dzieci czytają niestarannie. Mają kłopoty z tempem, intonacją, pauzą, akcentem, siłą i barwą głosu podczas czytania, ale także i opowiadania. Przyczyny tego są następujące: długi, głęboki i zbyt częsty oddech, oddech nerwowy i nierównomierny, oddech w nieodpowiednich momentach. Nieumiejętne dzielenie tekstu na fazy, nieuwzględnianie znaków interpunkcyjnych, brak zrozumienia znaczenia wszystkich słów, złe akcentowanie wyrazów, które odbiegają od głównej zasady akcentowania wyrazów w języku polskim. Niepoprawne, niedokładne i niewyraźne czytanie wyrazów, niepoprawne i niestaranne wymawianie grup spółgłoskowych (dodawanie lub opuszczanie liter), czytanie szybkie, nerwowe, nienaturalne. Aby przekonać się o przydatności tych ćwiczeń należy polecić dzieciom, aby wymówiły wyrazy: słupek, słup, głupi, kłótnia, spółdzielnia, tłuszcz, rozstrzelać, strzelić, strzelba, mistrz, płuca, dłubać, długi, rzemieślnik, myśl, zegarmistrz, rotmistrz, przestrzeń, przetrząsa, podstawa, przedstawienie, na podstawie, zadrżała, trwodze, wrzaskiem, trwożnym, krtań, wówczas przekonamy się, że dzieci mówią niepoprawnie. Dlatego stosowanie ćwiczeń ortofonicznych jest nieodzownym środkiem pracy nad rozwojem, doskonaleniem i korygowaniem mowy dziecka.
Małgorzata Woźniak